مهریه در عقد موقت چگونه محاسبه می‌شود؟

عقد موقت یا صیغه، یکی از انواع نکاح در فقه شیعه و قوانین جمهوری اسلامی ایران است که به موجب آن، زن و مرد برای مدت زمانی معین و با مهریه‌ای معلوم، به زوجیت یکدیگر درمی‌آیند. این نوع عقد، با وجود شباهت‌هایی به عقد دائم، تفاوت‌های بنیادینی در ماهیت، احکام و به‌ویژه در موضوع مهریه دارد. مهریه در عقد موقت، نه تنها یکی از ارکان اصلی صحت عقد است، بلکه نحوه تعیین، مطالبه و محاسبه آن نیز قواعد خاص خود را دارد که عدم آگاهی از آن‌ها می‌تواند به مشکلات حقوقی جدی منجر شود. این مقاله با رویکردی علمی و کاربردی، به بررسی جامع نحوه محاسبه مهریه در عقد موقت، مبانی قانونی، عوامل مؤثر و مراحل عملی مطالبه آن می‌پردازد تا راهنمای کاملی برای افراد درگیر با این موضوع باشد.

مبانی حقوقی مهریه در عقد موقت

برای درک صحیح نحوه محاسبه مهریه در عقد موقت، ابتدا باید به مبانی حقوقی و ماهیت این نهاد در نظام حقوقی ایران پرداخت. شناخت تفاوت‌های بنیادی میان عقد موقت و دائم، به ویژه در خصوص مهریه، از اهمیت بالایی برخوردار است.

تعریف و ماهیت عقد موقت و مهریه

عقد موقت (مُتعه یا صیغه) رابطه‌ای زوجیت است که برای مدت زمان مشخص و معین، با مهریه‌ای معلوم و تعیین شده، منعقد می‌گردد. ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی ایران مقرر می‌دارد: “نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.” ویژگی اصلی این عقد، موقت بودن آن است که با پایان مدت تعیین شده یا بذل مدت از سوی مرد، خود به خود منقضی می‌شود. مهریه نیز مالی است که به موجب عقد نکاح، زوج متعهد به پرداخت آن به زوجه می‌گردد. در عقد موقت، مهریه یکی از ارکان اصلی صحت عقد محسوب می‌شود و بدون آن، عقد باطل خواهد بود.

تفاوت مهریه در عقد موقت و دائم

گرچه در هر دو نوع عقد، مهریه حق مالی زن محسوب می‌شود، اما تفاوت‌های کلیدی وجود دارد:

• رکنیت مهریه: در عقد دائم، عدم ذکر مهریه در حین عقد، به صحت آن خلل وارد نمی‌کند و در این صورت، مهریه المثل تعیین می‌شود. اما در عقد موقت، طبق ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی: “در نکاح منقطع، عدم ذکر مهر در عقد، موجب بطلان است.” این بدان معناست که مهریه باید حتماً و به طور صریح در حین عقد تعیین شده باشد.
• حق حبس: در عقد دائم، زن می‌تواند تا دریافت کامل مهریه (در صورت حال بودن) از تمکین خودداری کند (حق حبس). این حق در عقد موقت، موضوعیت ندارد و زن نمی‌تواند به استناد عدم دریافت مهریه، از انجام وظایف زناشویی خودداری کند.
• محدودیت تعداد: در عقد موقت، تعداد دفعات ازدواج موقت محدودیت خاصی ندارد، اما در عقد دائم، مرد نمی‌تواند بیش از چهار زن دائم داشته باشد.

رکنیت مهریه در صحت عقد موقت (ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی)

همانطور که ذکر شد، ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی به صراحت بیان می‌کند که “در نکاح منقطع، عدم ذکر مهر در عقد، موجب بطلان است.” این ماده، سنگ بنای تمامی مباحث مربوط به مهریه در عقد موقت است. لذا، پیش از هر چیز، باید اطمینان حاصل شود که مهریه به صورت روشن، دقیق و در حین عقد تعیین شده باشد. هرگونه ابهام یا عدم تعیین مهریه، به بطلان خود عقد منجر خواهد شد و در این صورت، اساساً بحث محاسبه مهریه منتفی است.

انواع مهریه در عقد موقت و شیوه‌های تعیین آن

در عقد موقت، مهریه عمدتاً از نوع “مهریه مسمی” است، اما در شرایط خاصی ممکن است احکام دیگری نیز اعمال شود.

۱. مهریه مسمی (تعیین شده)

مهریه مسمی، مهریه‌ای است که مقدار و نوع آن به صورت صریح و روشن در هنگام عقد نکاح، مورد توافق زوجین قرار می‌گیرد و در عقدنامه قید می‌شود. این رایج‌ترین و در واقع تنها شکل معتبر مهریه در عقد موقت است. طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، زن به محض وقوع عقد، مالک تمام مهریه می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید. برای محاسبه این نوع مهریه، کافی است به آنچه در عقدنامه ذکر شده است، رجوع کرد. این مهریه می‌تواند پول نقد، طلا، سکه، ملک، منفعت (مانند اجاره بها)، آموزش یک مهارت، یا حتی انجام یک عمل مشروع باشد. مهم این است که ارزش آن معلوم و قابل تقویم باشد.

مثال: اگر در عقد موقت، مهریه “۱۰ میلیون تومان وجه نقد” یا “یک سکه تمام بهار آزادی” تعیین شده باشد، این همان مهریه مسمی است و میزان آن کاملاً مشخص است. اگر مهریه به صورت “ماهیانه ۵۰۰ هزار تومان” تعیین شده باشد، محاسبه آن با توجه به مدت زمان رابطه و دخول یا عدم دخول انجام می‌شود که در ادامه توضیح داده خواهد شد.

۲. مهریه المثل (در صورت عدم تعیین یا بطلان تعیین مهریه)

برخلاف عقد دائم که در صورت عدم تعیین مهریه، مهریه المثل تعیین می‌شود، در عقد موقت همانطور که ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی تصریح می‌کند، عدم تعیین مهریه موجب بطلان عقد است. بنابراین، در عقد موقت به طور اصولی، مهریه المثل موضوعیت ندارد.

تنها حالتی که ممکن است بحثی از مهریه المثل پیش آید، زمانی است که عقد موقت باطل باشد، اما زن و مرد با علم به بطلان، نزدیکی کرده باشند. در این صورت، برای جلوگیری از تضییع حقوق زن و پرداخت عوض استیفاء، به زن مهریه المثل تعلق می‌گیرد. اما این حالت، مربوط به بطلان عقد است و نه صحت عقد بدون مهریه.

معیارهای محاسبه مهریه المثل (در صورت استثناء و بطلان عقد):

• شأن و موقعیت اجتماعی و خانوادگی زوجه
• سن و وضعیت جسمانی زوجه
• تحصیلات و معلومات زوجه
• بکارت یا عدم بکارت زوجه
• وضعیت مهریه زنان همانند وی در خانواده و اجتماع
• وضعیت مالی زوج (فقط در تعیین کارشناس موثر است و نه ماهیت مهریه المثل)

۳. مهریه باطل (موارد خاص)

مهریه باطل، مهریه‌ای است که از ابتدا باطل و بی‌اثر باشد. این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که مهریه تعیین شده، دارای یکی از اشکالات زیر باشد:

• غیر مال بودن: مهریه باید دارای ارزش مالی و قابل تملک باشد. (مثلاً تعیین رضایت همسر به عنوان مهریه باطل است).
• نامشروع بودن: مهریه نباید غیرقانونی یا خلاف شرع باشد. (مثلاً مشروبات الکلی).
• مجهول بودن: مهریه باید از نظر نوع و مقدار مشخص باشد و قابل رفع جهل نباشد. (مثلاً یکی از حیوانات مزرعه).
• مالیت نداشتن: مالی که از نظر عرف هیچ ارزشی ندارد.

در صورتی که مهریه باطل باشد، به دلیل اینکه مهریه از ارکان صحت عقد موقت است، خود عقد نیز باطل خواهد بود. در این حالت نیز همان بحث مهریه المثل در صورت نزدیکی با علم به بطلان عقد مطرح می‌شود.

عوامل مؤثر بر تعیین و محاسبه مهریه در عقد موقت

پس از تعیین مهریه مسمی، عوامل مختلفی می‌توانند بر میزان تعلق و نحوه محاسبه نهایی آن تأثیر بگذارند.

شروط ضمن عقد و تاثیر آن

زوجین می‌توانند در ضمن عقد موقت، شروطی را در خصوص نحوه پرداخت یا تعلق مهریه قرار دهند. این شروط، مادامی که خلاف مقتضای عقد یا خلاف قانون نباشند، معتبر و لازم‌الاجرا هستند.

مثال: ممکن است شرط شود که “مهریه به صورت ماهانه و تا زمانی که زن و شوهر در یک منزل مشترک سکونت دارند، پرداخت شود” یا “در صورت بارداری زن، مبلغ مهریه دو برابر گردد.” این شروط مستقیماً بر محاسبه نهایی مهریه تاثیر می‌گذارند.

مدت زمان عقد موقت و تاثیر آن بر مهریه

مدت زمان عقد موقت، به ویژه زمانی که مهریه به صورت دوره‌ای (مثلاً ماهانه یا روزانه) تعیین شده باشد، نقش اساسی در محاسبه دارد.

مثال: اگر مهریه برای یک سال عقد موقت، “ماهیانه ۵۰۰ هزار تومان” تعیین شده باشد، در پایان یک سال، مجموع مهریه ۶ میلیون تومان خواهد بود (۱۰۰۰۰۰ * ۱۲). اگر مرد پیش از اتمام مدت، عقد را بذل کند (باقیمانده مدت را ببخشد) و نزدیکی صورت گرفته باشد، زن مستحق دریافت تمام مهریه تا زمان بذل مدت است. مثلاً اگر بعد از ۶ ماه بذل شود، زن مستحق ۳ میلیون تومان (۵۰۰۰۰۰ * ۶) است.

دخول و عدم دخول (نزدیکی) در عقد موقت

در عقد موقت، دخول یا عدم دخول (نزدیکی)، تأثیر مهمی بر میزان مهریه تعلق گرفته دارد.

• پس از دخول: اگر نزدیکی بین زوجین رخ داده باشد، زن مستحق دریافت تمام مهریه تعیین شده است، حتی اگر عقد پیش از اتمام مدت فسخ شود یا مرد مدت را ببخشد.
• قبل از دخول: اگر عقد موقت پیش از وقوع نزدیکی توسط مرد بذل شود یا به هر دلیلی فسخ گردد، زن مستحق دریافت “نصف” مهریه تعیین شده است. (ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی: “در نکاح منقطع، هرگاه شرط شده باشد که تمام مهر قبل از نزدیکی تأدیه شود، زن می‌تواند قبل از نزدیکی نیز آن را مطالبه نماید، ولی اگر شرط شود که بعد از نزدیکی تأدیه شود، حق مطالبه آن را قبل از نزدیکی ندارد. و اگر شرطی نشده باشد، زن پس از نزدیکی مستحق تمام مهریه است و قبل از آن مستحق نصف مهریه است.”)

توجه: ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی به این نکته اشاره دارد که در صورتی که زن و مرد در عقد موقت نزدیکی نکرده باشند و عقد از سوی مرد فسخ شود یا مدت آن بخشیده شود، زن مستحق نصف مهریه است. این موضوع یکی از تفاوت‌های مهم با عقد دائم در صورت فوت زوج قبل از نزدیکی است که در آن، زن مستحق تمام مهریه می‌شود.

وضعیت مالی زوجین و عرف و عادت

در عقد موقت، به دلیل لزوم تعیین مهریه مسمی، وضعیت مالی زوجین و عرف و عادت، تأثیر مستقیمی بر تعیین میزان مهریه “در حین عقد” ندارد. مهریه چیزی است که بر سر آن توافق شده است. تنها در صورتی که عقد باطل باشد و مهریه المثل مطرح شود، این عوامل در تعیین مهریه المثل توسط کارشناس دادگستری نقش خواهند داشت.

فرآیند مطالبه و وصول مهریه در عقد موقت

در صورتی که زوج از پرداخت مهریه تعیین شده در عقد موقت خودداری کند، زوجه می‌تواند از طریق مراجع قانونی، اقدام به مطالبه و وصول آن نماید. این فرآیند دارای مراحل مشخصی است.

شرایط مطالبه مهریه

زن می‌تواند هر زمان که مهریه عندالمطالبه باشد (که در عقد موقت معمولاً به همین صورت است، مگر خلاف آن شرط شود)، مهریه خود را مطالبه کند. حتی اگر عقد موقت در جریان باشد یا هنوز مدت آن به پایان نرسیده باشد، زن حق مطالبه مهریه را دارد.

مراحل قانونی مطالبه مهریه و زمان‌بندی تقریبی

فرآیند مطالبه مهریه، مشابه مهریه در عقد دائم، از طریق دادگاه خانواده صورت می‌گیرد.

نکات مهم و اشتباهات رایج در مهریه عقد موقت

آگاهی از نکات حقوقی و پرهیز از اشتباهات رایج، می‌تواند از بروز مشکلات در آینده جلوگیری کند.

عدم ثبت رسمی عقد موقت

در حال حاضر، ثبت رسمی عقد موقت در برخی موارد (مانند باردار شدن زن یا شرط ضمن عقد) الزامی است. حتی در صورت عدم الزام، ثبت رسمی به شدت توصیه می‌شود. عدم ثبت رسمی عقد، اثبات آن و مطالبه مهریه را بسیار دشوار می‌کند. در این صورت، زن برای اثبات زوجیت و مهریه باید ادله اثباتی (شهادت شهود، اقرار زوج، اسناد و مدارک دیگر) را به دادگاه ارائه دهد که فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است.

عدم تعیین دقیق مهریه

همانطور که ذکر شد، طبق ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی، عدم ذکر مهر موجب بطلان عقد موقت است. هرگونه ابهام در نوع یا میزان مهریه (مثلاً “مقداری طلا” یا “چیزی که بعداً توافق شود”) می‌تواند به ابطال عقد و در نتیجه عدم استحقاق زن به مهریه منجر شود. مهریه باید کاملاً معلوم، معین و دارای ارزش مالی مشخص باشد.

تصور اشتباه از حق حبس

برخلاف عقد دائم، در عقد موقت حق حبس وجود ندارد. یعنی زن نمی‌تواند به بهانه عدم دریافت مهریه، از تمکین خودداری کند و در صورت عدم تمکین، ناشزه محسوب می‌شود و ممکن است حتی حق دریافت باقیمانده مهریه خود را از دست بدهد (در صورتی که مهریه به صورت اقساطی یا مشروط به تمکین باشد).

عدم اطلاع از حقوق و تکالیف

بسیاری از افراد به دلیل عدم آگاهی کامل از تفاوت‌های حقوقی عقد موقت با عقد دائم، دچار اشتباه می‌شوند. مواردی مانند عدم تعلق نفقه، عدم ایجاد توارث (مگر با شرط ضمن عقد)، و عدم لزوم طلاق برای جدایی (بلکه با اتمام مدت یا بذل مدت) از جمله مواردی هستند که باید به دقت مورد توجه قرار گیرند. مشاوره با وکلای متخصص خانواده می‌تواند از بروز این اشتباهات جلوگیری کند.

جدول مقایسه مهریه در عقد دائم و موقت

برای درک بهتر تفاوت‌ها، جدول زیر به مقایسه مهمترین جنبه‌های مهریه در دو نوع عقد می‌پردازد:

استنادات قانونی و مثال‌های کاربردی

درک صحیح مهریه در عقد موقت، مستلزم شناخت دقیق مواد قانونی مرتبط و نحوه اعمال آنها در عمل است.

قانون مدنی ایران

بخش عمده احکام مربوط به عقد موقت و مهریه آن، در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران و به ویژه در مواد ۱۰۷۵ تا ۱۱۰۰ آمده است.

• ماده ۱۰۷۵: “نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.” (تعریف عقد موقت)
• ماده ۱۰۷۶: “مدت نکاح منقطع باید کاملاً معین شود.” (اهمیت تعیین دقیق مدت)
• ماده ۱۰۹۵: “در نکاح منقطع، عدم ذکر مهر در عقد، موجب بطلان است.” (رکنیت مهریه)
• ماده ۱۰۹۶: “در نکاح منقطع، هرگاه مهریه به هر علتی باطل باشد، عقد نیز باطل است.” (تاکید بر صحت مهریه)
• ماده ۱۰۹۷: “در نکاح منقطع، هرگاه شرط شده باشد که تمام مهر قبل از نزدیکی تأدیه شود، زن می‌تواند قبل از نزدیکی نیز آن را مطالبه نماید، ولی اگر شرط شود که بعد از نزدیکی تأدیه شود، حق مطالبه آن را قبل از نزدیکی ندارد. و اگر شرطی نشده باشد، زن پس از نزدیکی مستحق تمام مهریه است و قبل از آن مستحق نصف مهریه است.” (تاثیر نزدیکی و شروط بر مهریه)
• ماده ۱۰۹۸: “در صورتی که عقد نکاح منقطع باطل باشد و زن جاهل به بطلان بوده و نزدیکی واقع شده باشد، به زن مهریه المثل تعلق می‌گیرد.” (حالت استثنایی مهریه المثل)
• ماده ۱۱۰۱: “هرگاه نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود، زن حق مهریه ندارد، مگر در موردی که موجب فسخ، عنن باشد که در این صورت با وجود فسخ نکاح، زن مستحق نصف مهریه است.” (محدودیت‌های فسخ در عقد دائم که در عقد موقت تفاوت دارد)

قانون حمایت خانواده

قانون حمایت خانواده نیز صلاحیت دادگاه خانواده را برای رسیدگی به دعاوی مربوط به مهریه (اعم از دائم و موقت) مشخص کرده و فرآیندهای دادرسی را تعیین می‌نماید. این قانون در خصوص مطالبه و اجرای مهریه، رویه‌های متحدالشکلی را برای هر دو نوع عقد در نظر گرفته است.

مثال‌های فرضی برای درک بهتر

مثال ۱: مهریه مقطوع و اتمام مدت
خانم الف و آقای ب برای مدت ۶ ماه به عقد موقت یکدیگر درمی‌آیند. مهریه مبلغ ۲۰ میلیون تومان تعیین می‌شود که عندالمطالبه است. پس از گذشت سه ماه، نزدیکی صورت می‌گیرد. آقای ب از پرداخت مهریه خودداری می‌کند. در این حالت، خانم الف با توجه به وقوع نزدیکی، مستحق دریافت تمام ۲۰ میلیون تومان مهریه است و می‌تواند قبل از اتمام ۶ ماه نیز آن را مطالبه کند.

مثال ۲: مهریه دوره‌ای و بذل مدت قبل از نزدیکی
خانم ج و آقای د برای مدت سه ماه به عقد موقت درمی‌آیند و مهریه ماهانه یک میلیون تومان تعیین می‌شود. هیچ نزدیکی بین آن‌ها صورت نمی‌گیرد. پس از گذشت یک ماه، آقای د مدت باقیمانده (دو ماه) را می‌بخشد. در این حالت، با توجه به عدم نزدیکی و بذل مدت، خانم ج مستحق دریافت نصف مهریه تعیین شده برای مدت یک ماه (۱,۰۰۰,۰۰۰ تومان) یعنی ۵۰۰ هزار تومان خواهد بود. اگر آقای د مدت را نمی‌بخشید و عقد تا پایان سه ماه ادامه داشت، حتی بدون نزدیکی، زن مستحق تمام مهریه سه میلیون تومانی می‌شد. این تفاوت در تفسیر ماده ۱۰۹۷ مهم است که اگر بدون نزدیکی، مدت منقضی شود، زن مستحق تمام مهریه است و نصف شدن فقط در صورت بخشش مدت یا فسخ قبل از نزدیکی است.

مثال ۳: مهریه مجهول و بطلان عقد
خانم ه و آقای و قصد ازدواج موقت برای یک سال را دارند. در عقدنامه قید می‌کنند که مهریه “یکی از خودروهای آقای و” است بدون اینکه نوع، مدل یا مشخصات خاصی از خودرو را ذکر کنند. در این حالت، مهریه مجهول است و به دلیل عدم تعیین دقیق مهریه، طبق ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی، عقد موقت باطل خواهد بود و اساساً مهریه‌ای به خانم ه تعلق نمی‌گیرد.

اینفوگرافیک متنی: مراحل کلیدی تعیین و مطالبه مهریه در عقد موقت

برای سهولت در درک فرآیند مهریه در عقد موقت، خلاصه‌ای از مراحل اصلی در قالب یک طرح بصری متنی ارائه می‌شود:

نتیجه‌گیری

مهریه در عقد موقت، یکی از موضوعات حساس و مهم در حقوق خانواده ایران است که به دلیل تفاوت‌های اساسی آن با مهریه در عقد دائم، نیازمند دقت و آگاهی ویژه‌ای است. رکنیت مهریه در صحت عقد موقت، تاثیر نزدیکی (دخول) بر میزان مهریه، و عدم وجود حق حبس از جمله تمایزات کلیدی هستند که در فرآیند تعیین و مطالبه مهریه باید مدنظر قرار گیرند.

از لحظه تعیین مهریه در حین عقد تا مراحل مطالبه و وصول آن در دادگاه، هر گام باید با دقت و بر اساس قوانین و مقررات موجود برداشته شود. عدم ثبت رسمی عقد موقت، عدم تعیین دقیق مهریه و ناآگاهی از حقوق و تکالیف، از اشتباهات رایجی هستند که می‌توانند به مشکلات حقوقی و مالی جدی برای طرفین منجر شوند. لذا، توصیه اکید می‌شود که پیش از اقدام به هرگونه عقد موقت و در طول فرآیند، از مشاوره حقوقی تخصصی وکلای با تجربه بهره‌مند شوید. این اقدام نه تنها از تضییع حقوق جلوگیری می‌کند، بلکه به روشن شدن ابعاد مختلف عقد و مهریه کمک شایانی می‌نماید. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه مسائل حقوقی مربوط به خانواده، می‌توانید از صفحات مرتبط وبسایت طلاق بازدید فرمایید.