مهریه عندالاستطاعه چه معنایی دارد؟
مهریه، حق مالی است که به موجب عقد ازدواج به زن تعلق می‌گیرد و دارای انواعی است. یکی از این انواع که در سالیان اخیر مورد توجه فزاینده‌ای قرار گرفته و چالش‌های حقوقی و اجتماعی خاص خود را دارد، مهریه عندالاستطاعه است. درک صحیح از معنا و مفهوم این نوع مهریه برای هر دو طرف عقد و نظام حقوقی ضروری است تا از سوءتفاهم‌ها و مشکلات آتی پیشگیری شود. این مقاله به بررسی جامع و علمی ابعاد مختلف مهریه عندالاستطاعه می‌پردازد و راهنمایی روشن برای فهم این اصطلاح حقوقی ارائه می‌دهد.
مفهوم حقوقی مهریه عندالاستطاعه
واژه “عندالاستطاعه” به معنای “در صورت توانایی” یا “به شرط توانایی” است. بنابراین، مهریه عندالاستطاعه نوعی از مهریه است که پرداخت آن از سوی زوج، منوط و مشروط به اثبات توانایی مالی وی در زمان مطالبه مهریه توسط زوجه خواهد بود. به عبارت دیگر، تا زمانی که زوجه توانایی مالی زوج را برای پرداخت مهریه به دادگاه اثبات نکند، زوج مکلف به پرداخت مهریه نیست.
تعریف و مبانی قانونی
برخلاف مهریه عندالمطالبه که با صرف مطالبه زوجه، زوج مکلف به پرداخت آن است (مگر اینکه اعسار خود را ثابت کند)، در مهریه عندالاستطاعه، بار اثبات وجود مال و توانایی مالی بر دوش زوجه است. این نوع مهریه، که مبنای فقهی و حقوقی آن بر اصل “موسع بودن دین” استوار است، با هدف کاهش فشار بر زوجین و جلوگیری از زندانی شدن مردان به دلیل عدم توانایی مالی در پرداخت مهریه مبالغ بالا، مورد پذیرش نظام حقوقی قرار گرفته است. قانون حمایت خانواده مصوب 1391 نیز به طور غیرمستقیم به این موضوع پرداخته و امکان تقسیط مهریه و توجه به وضعیت مالی زوج را مورد تأکید قرار داده است.
مفهوم “استطاعت” از نظر حقوقی
“استطاعت” در این زمینه، صرفاً به معنای دارا بودن اموال منقول یا غیرمنقول نیست، بلکه به توانایی مالی زوج برای پرداخت مهریه اشاره دارد. این توانایی می‌تواند شامل:
- دارا بودن شغل با درآمد مکفی
- مالکیت بر اموال قابل توقیف (مانند ملک، خودرو، حساب بانکی)
- عدم وجود بدهی‌های سنگین و سایر تعهدات مالی که مانع پرداخت مهریه شود
تشخیص استطاعت در نهایت بر عهده قاضی دادگاه است که با بررسی مدارک و شواهد ارائه‌شده توسط زوجه و دفاعیات زوج، تصمیم‌گیری می‌کند.
شرایط تحقق مهریه عندالاستطاعه
برای اینکه مهریه عندالاستطاعه قابل مطالبه و وصول باشد، شرایط خاصی باید احراز شود:
الف. قید صریح در عقدنامه
مهم‌ترین شرط، ذکر صریح عبارت “عندالاستطاعه” در عقدنامه رسمی است. اگر این شرط به صراحت قید نشده باشد و صرفاً عبارت “عندالمطالبه” ذکر شده باشد یا اصلاً اشاره‌ای به نوع مهریه نشده باشد، اصل بر عندالمطالبه بودن آن است. بنابراین، زوجین هنگام تنظیم عقدنامه باید به این نکته توجه ویژه‌ای داشته باشند.
ب. مطالبه از سوی زوجه
مانند سایر انواع مهریه، ابتدا باید زوجه برای دریافت آن اقدام قانونی کند. مطالبه می‌تواند از طریق مراجعه به دفترخانه ازدواج و ثبت مطالبه، یا مستقیماً از طریق دادگاه خانواده صورت گیرد.
ج. اثبات استطاعت زوج توسط زوجه
اینجا همان تفاوت کلیدی با مهریه عندالمطالبه است. در مهریه عندالاستطاعه، بار اثبات وجود اموال و توانایی مالی زوج بر عهده زوجه است. زوجه باید با ارائه مدارک و مستندات، وجود دارایی‌های قابل توقیف از زوج یا درآمد مکفی وی را به دادگاه اثبات کند. این مدارک می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- استعلام از اداره ثبت اسناد و املاک (برای مالکیت ملک)
- استعلام از راهنمایی و رانندگی (برای مالکیت خودرو)
- استعلام از بانک‌ها (برای موجودی حساب‌ها یا سهام)
- معرفی شهود مطلع از وضعیت مالی زوج
- فیش حقوقی یا مدارک مربوط به درآمد شغلی
در صورت عدم اثبات استطاعت توسط زوجه، دادگاه حکم به پرداخت مهریه صادر نخواهد کرد و مطالبه زوجه رد می‌شود.
تفاوت با مهریه عندالمطالبه
برای درک بهتر مفهوم مهریه عندالاستطاعه، مقایسه آن با مهریه عندالمطالبه ضروری است:
| ویژگی | مهریه عندالمطالبه | مهریه عندالاستطاعه |
|---|---|---|
| زمان پرداخت | به محض مطالبه زوجه، قابل پرداخت است. | پرداخت منوط به اثبات توانایی مالی زوج توسط زوجه است. |
| بار اثبات توانایی مالی | بر عهده زوج است (زوج باید اعسار خود را اثبات کند). | بر عهده زوجه است (زوجه باید استطاعت زوج را اثبات کند). |
| حق حبس | زوجه می‌تواند تا دریافت مهریه (در صورت عدم نزدیکی)، از تمکین خودداری کند. | در مورد این نوع مهریه، حق حبس زوجه جایگاه حقوقی مشخصی ندارد و با چالش‌هایی مواجه است. |
| صدور حکم جلب | در صورت اثبات عدم پرداخت و عدم اعسار، امکان جلب وجود دارد. | تا زمانی که استطاعت اثبات نشود، امکان صدور حکم جلب نیست. |
آثار حقوقی و نحوه مطالبه
انتخاب مهریه عندالاستطاعه، پیامدهای حقوقی متفاوتی را برای زوجین به همراه دارد:
روند قضایی مطالبه
زوجه برای مطالبه مهریه عندالاستطاعه باید ابتدا به دادگاه خانواده مراجعه کرده و دادخواست مطالبه مهریه تقدیم کند. در جریان دادرسی، زوجه باید لیست اموال و دارایی‌های زوج را به دادگاه ارائه دهد و درخواست استعلام از مراجع مربوطه (مانند اداره ثبت اسناد، بانک‌ها، راهنمایی و رانندگی) را مطرح کند. دادگاه پس از بررسی مدارک و دفاعیات زوج، در صورت احراز استطاعت، حکم به پرداخت مهریه صادر خواهد کرد. این روند می‌تواند زمان‌بر باشد و نیاز به پیگیری دقیق از سوی زوجه دارد.
توقیف اموال و عدم امکان جلب
در صورت اثبات استطاعت و صدور حکم قطعی، زوجه می‌تواند برای توقیف اموال زوج اقدام کند. اما نکته مهم اینجاست که در مهریه عندالاستطاعه، تا زمانی که استطاعت زوج برای پرداخت مهریه به اثبات نرسیده باشد، امکان صدور حکم جلب برای زوج وجود ندارد. این امر تفاوت عمده‌ای با مهریه عندالمطالبه ایجاد می‌کند که در آن، پس از صدور حکم و عدم پرداخت، می‌توان با رعایت شرایط قانونی درخواست جلب زوج را مطرح کرد.
چالش‌ها و نکات مهم
با وجود مزایایی که مهریه عندالاستطاعه برای جلوگیری از زندانی شدن مردان دارد، چالش‌هایی نیز به همراه دارد:
سختی اثبات استطاعت
یکی از بزرگترین چالش‌ها برای زوجه، سختی اثبات توانایی مالی زوج است. بسیاری از مردان ممکن است با انتقال اموال یا عدم ثبت رسمی دارایی‌ها، اثبات استطاعت را برای زوجه دشوار کنند. این امر مستلزم دانش حقوقی و پیگیری دقیق از سوی زوجه یا وکیل اوست.
تأثیر بر حق حبس
در مهریه عندالاستطاعه، ماهیت پرداخت مهریه به اثبات استطاعت گره خورده است. این موضوع می‌تواند بر اعمال حق حبس زوجه (خودداری از تمکین تا دریافت مهریه) تأثیر بگذارد، زیرا تا زمانی که استطاعت زوج اثبات نشود، عملاً مهریه قابل وصول نیست و ممکن است دادگاه حق حبس را قابل اعمال نداند.
لزوم مشاوره حقوقی
با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی مهریه عندالاستطاعه و تفاوت‌های آن با مهریه عندالمطالبه، مشاوره با وکیل متخصص خانواده قبل از هرگونه اقدام، هم برای زوجه و هم برای زوج، اکیداً توصیه می‌شود. یک وکیل متبحر می‌تواند راهنمایی‌های لازم را در زمینه اثبات استطاعت، جمع‌آوری مدارک و پیگیری روند قضایی ارائه دهد.
خلاصه نکات کلیدی: نقشه راه مهریه عندالاستطاعه
برای جمع‌بندی و درک بهتر، این اینفوگرافیک متنی شامل مهم‌ترین نکات مهریه عندالاستطاعه است:
🎯 مهریه عندالاستطاعه در یک نگاه:
- ✅
تعریف: پرداخت مهریه مشروط به اثبات توانایی مالی زوج توسط زوجه. - ⚠️
بار اثبات: بر عهده زوجه است. او باید دارایی‌های زوج را نشان دهد. - ❌
جلب: تا پیش از اثبات استطاعت و صدور حکم، امکان جلب زوج وجود ندارد. - 📝
شرط اصلی: حتماً باید در عقدنامه به صورت “عندالاستطاعه” قید شده باشد. - ⚖️
نیاز به وکیل: روند حقوقی پیچیده‌تر و نیاز به دانش تخصصی دارد.
سوالات متداول درباره مهریه عندالاستطاعه
در این بخش به برخی از پرسش‌های رایج در خصوص مهریه عندالاستطاعه پاسخ داده می‌شود:
آیا مهریه عندالاستطاعه به معنای بخشش مهریه است؟
خیر، مهریه عندالاستطاعه به معنای بخشش مهریه نیست. مهریه همچنان حق قانونی زوجه است، اما زمان و شرایط پرداخت آن به توانایی مالی زوج منوط شده است. این نوع مهریه صرفاً روشی برای مطالبه و وصول مهریه را تغییر می‌دهد.
اگر زوج فاقد هرگونه دارایی باشد، تکلیف مهریه عندالاستطاعه چیست؟
در صورتی که زوجه نتواند استطاعت زوج را به دادگاه اثبات کند و مشخص شود که زوج در حال حاضر هیچ‌گونه دارایی قابل توقیف یا درآمد مکفی ندارد، مطالبه مهریه عندالاستطاعه وی در آن مقطع زمانی رد خواهد شد. با این حال، زوجه می‌تواند هر زمان که دلایل و شواهدی دال بر استطاعت مالی زوج به دست آورد، مجدداً اقدام به طرح دعوا کند.
آیا در مهریه عندالاستطاعه می‌توان از تسهیلات بانکی استفاده کرد؟
بله، در صورتی که زوج با استفاده از تسهیلات بانکی یا هر منبع قانونی دیگری، توانایی پرداخت مهریه (حتی به صورت اقساطی) را پیدا کند، زوجه می‌تواند با اثبات این توانایی، مهریه خود را مطالبه کند. نکته مهم، وجود توانایی بالفعل برای پرداخت است.
آیا مهریه عندالاستطاعه شامل ارث زوج هم می‌شود؟
بله، در صورت فوت زوج، مهریه عندالاستطاعه به دین عندالمطالبه تبدیل می‌شود و از محل ماترک (ارثیه) وی قابل وصول است، حتی اگر در زمان حیات، استطاعت وی اثبات نشده باشد. در این حالت، زوجه یکی از بستانکاران متوفی محسوب می‌شود.
تغییر نوع مهریه از عندالاستطاعه به عندالمطالبه امکان‌پذیر است؟
تغییر نوع مهریه پس از عقد، تنها با توافق کتبی و رسمی هر دو طرف (زوج و زوجه) و ثبت آن در دفترخانه رسمی امکان‌پذیر است. این توافق به منزله یک قرارداد جدید بوده و باید تابع تشریفات قانونی خود باشد.
