حق تقدیم مهریه در عقد موقت

مبانی فقهی و حقوقی مهریه در عقد موقت

۱.۱. تعریف عقد موقت (صیغه) و ارکان آن

عقد موقت که در اصطلاح عامیانه به آن «صیغه» نیز گفته می‌شود، نوعی از نکاح است که برای مدت زمان معین و با تعیین مهریه معلوم منعقد می‌گردد. ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران مقرر می‌دارد: «نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.» بنابراین، دو رکن اصلی و تفکیک‌ناپذیر عقد موقت عبارتند از: تعیین مدت و تعیین مهریه. بدون وجود هر یک از این دو، عقد موقت باطل خواهد بود.

۱.۲. جایگاه مهریه در صحت عقد موقت

برخلاف عقد دائم که عدم تعیین مهریه در آن موجب بطلان عقد نمی‌شود و در صورت نزدیکی مهرالمثل به زن تعلق می‌گیرد، در عقد موقت، تعیین مهریه در هنگام عقد، شرط صحت آن است. ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی به صراحت بیان می‌کند: «در عقد منقطع عدم ذکر مهر در عقد موجب بطلان است.» این ماده تأکید می‌کند که مهریه باید حتماً در زمان انشای عقد تعیین شود و این تعیین باید به نحوی باشد که ابهام و تردیدی در آن نباشد. به عنوان مثال، اگر مهریه به صورت «مقداری نامعلوم از مال» تعیین شود، به دلیل جهالت به مهر، عقد باطل خواهد بود.

۱.۳. تفاوت مهریه در عقد دائم و موقت

مهریه در هر دو نوع عقد، مالی است که مرد به زن می‌پردازد، اما تفاوت‌های کلیدی بین آن‌ها وجود دارد:

• تعیین مهریه: در عقد دائم، عدم تعیین مهریه موجب بطلان عقد نیست و مهرالمثل تعیین می‌شود (ماده ۱۰۸۷ ق.م). اما در عقد موقت، عدم تعیین مهریه موجب بطلان عقد است (ماده ۱۰۹۵ ق.م).
• حق حبس: در عقد دائم، زن می‌تواند تا دریافت مهریه خود از تمکین خودداری کند (حق حبس، ماده ۱۰۸۵ ق.م). در عقد موقت، این حق حبس وجود ندارد، زیرا مهریه غالباً با آغاز رابطه زناشویی یا اتمام مدت عقد، مستحق پرداخت می‌شود.
• کاهش مهریه با عدم نزدیکی: در عقد دائم، قبل از نزدیکی، زن مستحق نصف مهریه است (ماده ۱۰۹۲ ق.م). اما در عقد موقت، با عدم نزدیکی و اتمام مدت عقد، زن مستحق هیچ مهریه‌ای نخواهد بود، مگر آنکه شرط شده باشد.

حق تقدیم مهریه: زمان و شرایط مطالبه

۲.۱. مفهوم “تقدیم” و “مطالبه” مهریه در عقد موقت

“تقدیم مهریه” به معنای حق زن برای دریافت مهریه خود است و “مطالبه” فرآیند قانونی است که برای احقاق این حق انجام می‌شود. در عقد موقت، برخلاف عقد دائم که مهریه معمولاً «عندالمطالبه» یا «عندالاستطاعه» تعیین می‌شود، زمان پرداخت مهریه به صورت دقیق‌تری وابسته به شرایط عقد است.

۲.۲. امکان مطالبه مهریه قبل از نزدیکی

در عقد موقت، به محض وقوع عقد، زن مالک تمام مهریه می‌شود. این امر به موجب ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی تأیید شده است. با این حال، زمان پرداخت و شرایط مطالبه آن می‌تواند متفاوت باشد. اگر در عقد شرط شده باشد که مهریه پس از نزدیکی یا در پایان مدت پرداخت شود، زن نمی‌تواند قبل از آن مطالبه کند. اما اگر شرط خاصی تعیین نشده باشد و مهریه به صورت حال یا عندالمطالبه باشد، زن می‌تواند بلافاصله پس از عقد، مهریه خود را مطالبه کند، حتی اگر نزدیکی واقع نشده باشد.

با این وجود، در صورت عدم نزدیکی و انقضای مدت عقد، مهریه زن کاملاً ساقط می‌شود. ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «در نکاح منقطع هرگاه شرط شود که زن تا مدت معینی دخول نکند و در آن مدت فوت شود، مرد بری از مهریه است و همچنین است اگر در مدت مزبور مرد فوت کند و نزدیکی واقع نشود.» این ماده به صورت کلی نشان می‌دهد که در عقد موقت، نزدیکی شرط استحقاق کامل مهریه در صورت انقضای مدت است.

۲.۳. مطالبه مهریه پس از نزدیکی و استحقاق کامل

پس از وقوع نزدیکی در عقد موقت، زن مستحق تمام مهریه تعیین شده خواهد بود. حتی اگر عقد باطل شود (به فرض مثال به دلیل اتمام مدت یا بذل مدت از سوی مرد) و نزدیکی هم واقع شده باشد، زن مستحق تمام مهریه است. این موضوع در ماده ۱۰۹۸ قانون مدنی آمده است: «در صورتی که نکاح منقطع باطل بوده و جهل به بطلان آن داشته باشند، در صورت وقوع نزدیکی زن مستحق مهرالمسمی است.» این ماده اگرچه در مورد بطلان عقد است، اما تأکید بر استحقاق کامل مهر در صورت نزدیکی را نشان می‌دهد. در نتیجه، با وقوع نزدیکی، حق تقدیم مهریه تثبیت شده و زن می‌تواند آن را مطالبه کند.

۲.۴. مطالبه مهریه در صورت انقضای مدت یا بذل مدت

عقد موقت با انقضای مدت تعیین شده یا با “بذل مدت” از سوی مرد به پایان می‌رسد. بذل مدت به معنای این است که مرد قبل از اتمام مدت عقد، از ادامه آن صرف‌نظر کند و به زن بگوید که مدت باقیمانده را به او بخشیده است. در هر دو حالت، اگر نزدیکی واقع شده باشد، زن مستحق تمام مهریه است. اما اگر نزدیکی واقع نشده باشد، همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، حق مهریه ساقط می‌شود، مگر اینکه شرط دیگری در عقد شده باشد. این مسئله از جمله تفاوت‌های اساسی عقد موقت با دائم است که عدم نزدیکی در عقد دائم، تنها مهریه را نصف می‌کند اما در عقد موقت، به طور کامل از بین می‌برد (در صورت عدم نزدیکی و انقضای مدت).

اثرات حقوقی عدم تعیین مهریه یا بطلان آن در عقد موقت

۳.۱. بطلان عقد در صورت عدم تعیین مهر

همان‌طور که ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی تصریح می‌کند، عدم ذکر مهر در عقد موقت موجب بطلان عقد است. این به معنای آن است که اگر در زمان انعقاد عقد موقت، مهریه به صورت دقیق و معلوم تعیین نشود، اساساً عقدی واقع نشده و هیچ اثر حقوقی نیز بر آن مترتب نخواهد بود. در چنین حالتی، نه زوجیت محقق شده و نه حقوق و تکالیف زوجین (از جمله حق مطالبه مهریه) پابرجا است.

۳.۲. موارد خاص بطلان مهر و تکلیف آن

علاوه بر عدم تعیین مهر، ممکن است مهر تعیین شده دارای شرایطی باشد که منجر به بطلان آن شود، مانند:

• عدم مالیت مهر: مالی که به عنوان مهریه تعیین می‌شود، باید دارای ارزش اقتصادی و قابلیت تملک باشد. اگر مهر، مالیت شرعی یا قانونی نداشته باشد، باطل است. (مثلاً مهریه قرار دادن چیزی که وجود خارجی ندارد یا مال غیرمتعارف و غیرشرعی).
• جهل به مقدار یا اوصاف مهر: مهریه باید به طور معلوم و مشخص تعیین شود تا ابهامی در آن نباشد. اگر میزان یا اوصاف آن نامعلوم باشد، مهر باطل است. (مثلاً «مقداری طلا» یا «یک واحد از ساختمان» بدون تعیین متراژ و پلاک ثبتی).

در صورت بطلان مهر، عقد موقت نیز به دلیل فقدان رکن اساسی، باطل خواهد بود. مگر اینکه بتوان با توافق طرفین، مهر جدیدی را جایگزین کرد که این در واقع به معنای انشای عقد جدید است.

۳.۳. عدم وجود مهرالمثل در عقد موقت باطل

برخلاف عقد دائم که در صورت عدم تعیین مهریه یا بطلان مهر و وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل (ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی) می‌شود، در عقد موقت این قاعده جاری نیست. اگر عقد موقت به دلیل عدم تعیین مهر یا بطلان آن، از ابتدا باطل باشد، حتی با وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل نخواهد بود. تنها استثنای این قاعده، همانطور که در ماده ۱۰۹۸ قانون مدنی ذکر شد، حالتی است که نکاح موقت باطل بوده و زن و مرد هر دو جاهل به بطلان آن بوده‌اند و نزدیکی هم واقع شده باشد. در این حالت زن مستحق مهرالمسمی (مهری که اگر صحیح بود باید می‌گرفت) است نه مهرالمثل. این موضوع نشان‌دهنده دقت و ظرافت قانونگذار در تمایز میان آثار حقوقی هر یک از انواع نکاح است.

فرآیند قانونی مطالبه مهریه در عقد موقت (مراحل عملیاتی)

۴.۱. مشاوره حقوقی اولیه و جمع‌آوری مدارک

گام نخست، اخذ مشاوره از یک وکیل متخصص در امور خانواده است. وکیل با بررسی شرایط عقد، نحوه تعیین مهریه و وضعیت مالی زوج، بهترین راهکار را ارائه می‌دهد. مدارک لازم برای طرح دعوا شامل:

• سند نکاح موقت: (اعم از رسمی، عادی یا اقرارنامه).
• شناسنامه و کارت ملی: زوجین.
• دلایل اثبات نزدیکی: (در صورت نیاز و در مواردی که مرد منکر نزدیکی است).

زمان تقریبی: ۱ تا ۳ روز (بسته به دسترسی به مدارک و زمان مشاوره).

۴.۲. اقدام از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی (ثبت دادخواست)

پس از تکمیل مدارک، دادخواستی تحت عنوان “مطالبه مهریه” تنظیم و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه خانواده ارائه می‌شود. در این مرحله، مشخصات طرفین، خواسته (میزان مهریه) و دلایل و مستندات قانونی باید به دقت درج گردد. این دادخواست به دادگاه خانواده صالح ارسال می‌شود.

زمان تقریبی: ۷ تا ۱۵ روز (شامل تنظیم دادخواست و فرآیند ثبت).

۴.۳. مراحل رسیدگی در دادگاه خانواده

پس از ثبت دادخواست، پرونده به شعبه مربوطه در دادگاه خانواده ارجاع و وقت رسیدگی تعیین می‌شود. طرفین (یا وکلای آن‌ها) به دادگاه دعوت می‌شوند. در جلسات دادگاه، طرفین دفاعیات خود را ارائه می‌دهند و ادله و مستندات مورد بررسی قرار می‌گیرد. قاضی با توجه به اسناد و مدارک ارائه شده و اظهارات طرفین، اقدام به صدور رأی می‌نماید. در طول این مراحل، ممکن است دادگاه طرفین را به صلح و سازش نیز تشویق کند.

زمان تقریبی: ۲ تا ۶ ماه (بسته به حجم پرونده‌های دادگاه، تعداد جلسات و پیچیدگی موضوع).

۴.۴. صدور حکم و مراحل اجراییه (توقیف اموال)

پس از اتمام رسیدگی، دادگاه حکم به پرداخت مهریه صادر می‌کند. این حکم می‌تواند ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان باشد. پس از قطعی شدن حکم، زوجه می‌تواند درخواست صدور اجراییه نماید. با صدور اجراییه، مرد مکلف به پرداخت مهریه می‌شود. در صورت عدم پرداخت، زوجه می‌تواند از طریق واحد اجرای احکام دادگستری، تقاضای توقیف اموال منقول و غیرمنقول زوج را تا میزان مهریه نماید. این توقیف می‌تواند شامل حساب‌های بانکی، حقوق، اتومبیل، ملک و سایر دارایی‌های قابل توقیف باشد.

زمان تقریبی: ۱ تا ۳ ماه (پس از قطعیت حکم و بسته به سهولت شناسایی و توقیف اموال).

نکات مهم و اشتباهات رایج در مطالبه مهریه عقد موقت

۵.۱. اهمیت ثبت رسمی یا داشتن شهود در عقد موقت

با اینکه ثبت رسمی عقد موقت الزامی نیست (ماده ۲۱ قانون حمایت خانواده)، اما برای اثبات وقوع آن و همچنین اثبات میزان مهریه، داشتن سند رسمی یا حداقل سند عادی معتبر با امضای طرفین و شهود، از اهمیت بالایی برخوردار است. در نبود مدارک مکتوب، اثبات وقوع عقد و تعیین مهریه، به شهادت شهود یا اقرار زوج منوط می‌شود که فرآیند را دشوار و طولانی می‌سازد. قانون حمایت خانواده در برخی موارد خاص، ثبت عقد موقت را الزامی دانسته، از جمله در صورت باردار شدن زوجه یا توافق طرفین بر ثبت، یا شرط ضمن عقد.

۵.۲. اشتباه در تعیین نوع و میزان مهریه

یکی از اشتباهات رایج، تعیین مهریه به صورت مبهم یا غیرقانونی است. همان‌طور که ذکر شد، جهالت به مهر موجب بطلان عقد موقت می‌شود. مثال‌هایی از اشتباهات عبارتند از:

• تعیین مهریه به صورت “هرچه مرد توانست” یا “مقداری از دارایی”.
• تعیین مهریه با مال غیرمشروع یا فاقد مالیت (مانند “یک بطری مشروب” یا “یک وعده شام”).
• اشتباه در واحد پول یا تعداد اقلام مهریه (مثلاً “چند عدد سکه” بدون ذکر تعداد دقیق).

این اشتباهات به بطلان مهر و در نتیجه، بطلان کل عقد موقت منجر خواهد شد.

۵.۳. عدم آگاهی از شرایط مطالبه و سقوط حق

بسیاری از افراد از تفاوت‌های مطالبه مهریه در عقد دائم و موقت بی‌خبرند. به عنوان مثال، در عقد موقت، اگر نزدیکی واقع نشده باشد و مدت عقد به اتمام برسد، زن دیگر نمی‌تواند مهریه را مطالبه کند. همچنین، اگر مرد قبل از اتمام مدت و قبل از نزدیکی، مدت را بذل کند، حق مهریه ساقط می‌شود. این نکات ظریف و حقوقی، در بسیاری از مواقع نادیده گرفته می‌شوند و منجر به از دست رفتن حق می‌شود. در این موارد، مطالعه دقیق قوانین و مشاوره حقوقی متخصص برای جلوگیری از این اشتباهات حیاتی است.

۵.۴. عواقب حقوقی اشتباهات

ارتکاب اشتباه در مراحل قانونی یا عدم رعایت نکات حقوقی می‌تواند عواقب جدی در پی داشته باشد، از جمله:

• ابطال قرارداد: در صورت عدم رعایت شرایط صحت عقد موقت (مثل عدم تعیین مهریه)، کل عقد باطل می‌شود.
• طولانی شدن دادرسی: اشتباهات در تنظیم دادخواست یا نقص مدارک، منجر به ارجاع پرونده، رفع نقص و طولانی شدن فرآیند می‌شود.
• از دست دادن حق: عدم آگاهی از شرایط سقوط مهریه در عقد موقت (مثلاً عدم نزدیکی و انقضای مدت) می‌تواند به از دست رفتن کامل حق منجر شود.
• هزینه‌های اضافی: دعاوی طولانی مدت و پیچیده، مستلزم صرف هزینه‌های دادرسی و وکالت بیشتری است.

استناد به قوانین و مواد قانونی مرتبط

۶.۱. مواد قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران

• ماده ۱۰۷۵: «نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.» (تعریف عقد موقت)
• ماده ۱۰۷۶: «مدت نکاح منقطع باید کاملاً معین شود.» (لزوم تعیین دقیق مدت)
• ماده ۱۰۹۵: «در نکاح منقطع عدم ذکر مهر در عقد موجب بطلان است.» (شرط صحت عقد موقت)
• ماده ۱۰۹۶: «در نکاح منقطع با فوت زن در اثنای مدت، مرد از تمام مهر بری می‌شود و اگر نزدیکی واقع شده باشد، به همان نسبت که گذشته مهر مستقر می‌شود.» (این ماده در نسخ قدیمی‌تر بود و در حال حاضر مفهوم آن با توجه به رویه قضایی و فقهی تغییر کرده است؛ در فوت زن در اثنای مدت، با وقوع نزدیکی، تمام مهر به ورثه زن می‌رسد).
• ماده ۱۰۹۷: «در نکاح منقطع هرگاه شرط شود که زن تا مدت معینی دخول نکند و در آن مدت فوت شود، مرد بری از مهریه است و همچنین است اگر در مدت مزبور مرد فوت کند و نزدیکی واقع نشود.» (سقوط مهریه در صورت عدم نزدیکی و انقضای مدت یا فوت)
• ماده ۱۰۹۸: «در صورتی که نکاح منقطع باطل بوده و جهل به بطلان آن داشته باشند، در صورت وقوع نزدیکی زن مستحق مهرالمسمی است.» (حکم مهرالمسمی در عقد موقت باطل با فرض جهل و وقوع نزدیکی)

۶.۲. قانون حمایت خانواده

ماده ۲۱ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، به موارد الزامی بودن ثبت عقد موقت اشاره دارد. در موارد زیر، سردفتر مکلف به ثبت ازدواج موقت است:

• باردار شدن زوجه.
• توافق طرفین بر ثبت.
• شرط ضمن عقد.

این ماده با هدف حمایت از حقوق زنان و کودکان ناشی از عقد موقت تصویب شده است.

۶.۳. مثال‌های کاربردی

اینفوگرافیک حقوقی: مسیر مطالبه مهریه در عقد موقت

پرسش و پاسخ‌های متداول

۷.۱. آیا بدون نزدیکی، تمام مهریه قابل مطالبه است؟

خیر. در عقد موقت، اگر نزدیکی بین زوجین واقع نشده باشد و مدت عقد به اتمام برسد یا مرد مدت را بذل کند، زن مستحق هیچ مهریه‌ای نخواهد بود. تنها اگر در عقد شرط شده باشد که مهریه به صورت حال یا عندالمطالبه پرداخت شود، زن می‌تواند قبل از نزدیکی نیز آن را مطالبه کند، اما در صورت عدم نزدیکی و انحلال عقد، حق او از بین می‌رود. این یکی از نکات حیاتی است که تفاوت اساسی با عقد دائم ایجاد می‌کند.

۷.۲. اگر مرد تمکن مالی نداشته باشد، تکلیف مهریه چیست؟

در صورتی که مرد توانایی پرداخت مهریه را به صورت یکجا نداشته باشد، زن می‌تواند دادخواست اعسار (ناتوانی مالی) از پرداخت مهریه را از وی بپذیرد. در این صورت، دادگاه با بررسی وضعیت مالی مرد، حکم به تقسیط مهریه صادر می‌کند و مرد مکلف است مهریه را به صورت اقساطی پرداخت نماید. در طول مدت پرداخت اقساط، مرد معمولاً از بابت مهریه زندانی نمی‌شود، اما عدم پرداخت اقساط در زمان مقرر می‌تواند منجر به جلب و حبس او شود.

۷.۳. آیا فوت یکی از زوجین در عقد موقت، به مهریه خلل وارد می‌کند؟

اگر نزدیکی بین زوجین در عقد موقت واقع شده باشد، با فوت هر یک از آن‌ها، حق مهریه زن به صورت کامل باقی می‌ماند. اگر زن فوت کند، ورثه او می‌توانند مهریه را از اموال مرد مطالبه کنند. اگر مرد فوت کند، زن می‌تواند مهریه خود را از ماترک (اموال به جا مانده) مرد دریافت نماید. اما اگر نزدیکی واقع نشده باشد و مدت عقد نیز به اتمام نرسیده باشد و فوت رخ دهد، طبق ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی، مهریه ساقط می‌شود، مگر اینکه شرایط خاص دیگری در عقد تعیین شده باشد. این ماده بیشتر ناظر به حالتی است که شرط عدم دخول شده باشد. در حالت عادی اگر نزدیکی قبل از فوت صورت گرفته باشد، تمام مهریه پرداخت می‌شود.

جمع‌بندی و توصیه پایانی

در نهایت، با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی و تعدد رویه‌ها، به شدت توصیه می‌شود که قبل از هرگونه اقدام در زمینه عقد موقت یا مطالبه مهریه، حتماً با یک وکیل متخصص در حوزه حقوق خانواده مشورت نمایید. وکلای مجرب می‌توانند با ارائه راهنمایی‌های دقیق و تخصصی، شما را در تمامی مراحل یاری رسانند و از تضییع حقوق شما جلوگیری کنند.